زیر پای قم آرام آرام خالی می‌شود؛ فرونشست زمین در این استان به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی تبدیل شده است. دشت‌های جعفریه، مسیله و شمال به جنوب قم، شاهد بحرانی‌ هستند که بی‌توجهی به آن می‌تواند به فاجعه‌ای ملی تبدیل شود.

به گزارش قم نیوز،فرونشست زمین یکی از پدیده‌های زیست‌محیطی است که در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای در بسیاری از مناطق ایران، به‌ویژه در استان‌های مرکزی، به یکی از بحران‌های جدی تبدیل شده است. این پدیده که به‌طور عمده ناشی از برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌هاست، تهدیدی جدی برای منابع طبیعی، زیرساخت‌ها و کیفیت زندگی مردم به‌شمار می آید. استان قم، به‌ویژه در دشت‌های بحرانی، با شدت بیشتری با این بحران روبه‌روست.

وضعیت منابع آبی استان قم و بحران آب

به گفته دست اندرکاران، استان قم که یکی از استان‌های با بحران جدی آب در کشور است، در رتبه دوم بحران آب پس از تهران قرار دارد. این وضعیت به طور عمده به دلیل افزایش جمعیت، مهاجرت‌های سالانه و کاهش منابع آبی است. طبق گزارش محمد احمدی جبلی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم، "هر ساله حدود ۳۴ هزار نفر به جمعیت این استان افزوده می‌شود. به‌طور کلی، طی ۴۰ سال گذشته، استان قم با کسری ۲ میلیارد مترمکعبی در منابع آب زیرزمینی مواجه بوده است که به طور عمده به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه و برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌ها ایجاد شده است."

بحران فرونشست زمین در قم با میانگین ۲۸ سانتی‌متر در سال، به مرز هشدار رسیده است. کاهش منابع آب زیرزمینی، چاه‌های غیرمجاز و روش‌های سنتی کشاورزی از عوامل اصلی این پدیده‌اند که زیرساخت‌ها، واحدهای مسکونی و حتی حیات دشت‌های استان را تهدید می‌کنند.

در گذشته، منابع آبی قم به طور عمده از رودخانه‌های قمرود و قره‌چای تأمین می‌شد که سالانه بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب وارد استان می‌شد. اما با احداث سدهای مختلف بر روی این رودخانه‌ها، سهم استان از حقابه‌ها کاهش یافته و این مساله به تشدید بحران منابع آب و در پی آن فرونشست زمین منجر شده است.افزایش چاه‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی

فرونشست زمین در قم؛ فاجعه‌ای زیر پای شهر

امروزه، تعداد چاه‌های غیرمجاز در استان قم به بیش از ۲ هزار و ۲۰۰ حلقه رسیده است و به گفته احمدی جبلی، طی ۳۰ سال گذشته، تعداد چاه‌های این استان از حدود ۸۰۰ حلقه به بیش از ۶ هزار حلقه افزایش یافته است. این افزایش چشمگیر تعداد چاه‌ها و برداشت‌های غیرمجاز، از اصلی‌ترین عوامل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است که در نهایت به فرونشست زمین منجر می‌شود.

طبق برآوردهای موجود، برداشت‌های بی‌رویه، چه از چاه‌های مجاز و چه از چاه‌های غیرمجاز، فشار زیادی بر منابع آبی استان وارد کرده و باعث افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است. در این راستا، شرکت آب منطقه‌ای قم در حال نصب کنتورهای هوشمند حجمی برای مدیریت برداشت‌های آب است تا میزان برداشت از چاه‌های مجاز را به‌طور دقیق کنترل کند. علاوه بر این، طی دو سال گذشته، ۶۰۰ چاه غیرمجاز مسدود شده‌اند، اما همچنان کنترل برداشت‌های غیرمجاز و مدیریت صحیح منابع آب ضروری است.

کشاورزی و مصرف آب در استان قم

محمدرضا حاجی‌رضا، رییس سازمان جهاد کشاورزی قم، در خصوص وضعیت کشاورزی این استان می گوید که ۱۰۴ هزار هکتار زمین زراعی در قم وجود دارد که ۷۵ درصد آن برای کشت سالانه اختصاص دارد. همچنین، ۲۴ هزار هکتار باغ در استان موجود است. بخش کشاورزی قم به‌طور سالانه بیش از ۳۰۰ هزار تن محصول تولید می‌کند. این سطح کشت، به‌ویژه در شرایط کم‌آبی، نیازمند مصرف حجم بالایی از آب است. به گفته حاجی‌رضا، هر زمین زراعی به‌طور متوسط به ۵ هزار مترمکعب آب نیاز دارد که سالانه حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب صرف کشاورزی در این استان می‌شود.

با تشکیل کمربند فرونشست از شمال به جنوب قم و نزدیکی این پدیده به بافت‌های مسکونی، نگرانی‌ها درباره امنیت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها افزایش یافته است. فرسودگی بافت شهری و تاریخی قم، خطرات فرونشست را دوچندان کرده است.

کارشناسان بر این باورند که روش‌های آبیاری سنتی که هنوز در بسیاری از مناطق استان به‌کار گرفته می‌شود، از جمله عوامل اصلی هدررفت آب است. این مساله، همراه با کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی، به تشدید بحران فرونشست در قم کمک کرده است. حاجی‌رضا بر لزوم تغییر شیوه‌های کشاورزی و انتقال به کشت‌های گلخانه‌ای تأکید کرده است. در حال حاضر، ۶۵ گلخانه در استان قم وجود دارد و هدف سازمان جهاد کشاورزی این است که تا ۶ سال آینده تعداد گلخانه‌ها به ۲۰۰ برسد. این تغییر در شیوه‌های کشاورزی می‌تواند به‌طور قابل توجهی مصرف آب را کاهش دهد و فشار کمتری بر منابع آبی زیرزمینی وارد کند.



فرونشست زمین و تهدیدات آن

کارشناسان تاکید دارند که فرونشست زمین در استان قم یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی است. طبق گزارش‌های موجود، دشت‌هایی مانند دشت جعفریه، مسیله و مناطق مرزی قم به کاشان از بحرانی‌ترین دشت‌های استان شناخته می‌شوند. این دشت‌ها به‌ویژه در معرض فرونشست شدید قرار دارند. طبق پایش‌های انجام شده، نرخ میانگین فرونشست در قم به ۲۸ سانتی‌متر در سال رسیده است که این مقدار بسیار بالاتر از میانگین جهانی ۳ سانتی‌متر است. همچنین، ۱۳ درصد از مساحت استان قم به‌طور جدی در معرض خطر فرونشست قرار دارد.

فرونشست زمین در قم؛ فاجعه‌ای زیر پای شهر

دشت‌های مرکزی قم، از جمله جعفریه و مسیله، به کانون‌های بحرانی فرونشست تبدیل شده‌اند. در این میان، کاهش ۲۰ درصدی حجم آب‌های زیرزمینی در ۱۵ سال اخیر، زنگ خطری است که نیاز به اقدام فوری در مدیریت منابع آبی را بیش از پیش آشکار کرده است.

همچنین کارشناسان و صاحبنظران می گویند قم پس از استان‌های اصفهان و همدان، سومین استان از نظر بحران فرونشست زمین است. طبق برآوردها، ۲۸ درصد مساحت قم بیابانی است و ۴۵ درصد نیز مستعد تبدیل شدن به بیابان است. همچنین، در بخش شمال به شرق و جنوب قم شاهد ایجاد کمربند فرونشست هستیم که این مساله به شدت به مناطق مسکونی نزدیک شده است. با توجه به وجود حجم بالای بافت‌های فرسوده و تاریخی، بروز فرونشست می‌تواند منجر به ویرانی‌های گسترده‌تری شود.

کارشناسان تاکید دارند برای مقابله با فرونشست زمین، ضروری است که مجموعه‌ای از تدابیر و راهکارها به‌طور هم‌زمان در دستور کار قرار گیرد. اولین گام، اصلاح شیوه‌های آبیاری است. آموزش کشاورزان در خصوص استفاده بهینه از آب و تشویق به استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری می‌تواند به کاهش هدررفت آب کمک کند. در این زمینه، ترویج کشت‌های گلخانه‌ای می‌تواند تأثیر زیادی در کاهش مصرف آب و جلوگیری از فرونشست داشته باشد.

علاوه بر این، نظارت بر برداشت‌های غیرمجاز و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز باید به‌طور جدی ادامه یابد. گزارش‌ها نشان می‌دهند که طی دو سال گذشته، ۶۰۰ چاه غیرمجاز مسدود شده‌اند، اما همچنان نیاز به اقدام های بیشتری در این زمینه است. نصب کنتورهای هوشمند و کنترل دقیق‌تر برداشت آب از چاه‌های مجاز می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.

نتیجه‌گیری

فرونشست زمین در استان قم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و منابع آبی، نیازمند توجه فوری و تدابیر علمی و اجرایی است. بحران فرونشست نتیجه سال‌ها برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، کاهش بارش‌ها و هدررفت بی‌رویه آب در بخش کشاورزی است. برای مقابله با این بحران، باید تغییرات اساسی در شیوه‌های آبیاری، مدیریت منابع آب و استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی ایجاد شود. همچنین، پایش مستمر وضعیت فرونشست و انجام اقدام های پیشگیرانه می‌تواند از شدت این بحران بکاهد و به پایداری زیست‌محیطی استان کمک کند.