قم نگار: «روش‌شناسی تفسیر قرآن» عنوان هفدهمین نشست علمی تخصصی دبیرخانه دین پژوهان کشور بود که شامگاه چهارشنبه ۲۵ آذرماه ۹۴ با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی نصیری و حضور جمعی از اساتید و پژوهشگران حوزه دانشگاه در این دبیرخانه برگزار شد.

به گزارش قم نگار، در این نشست علمی حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر نصیری پژوهشگر برگزیده دبیرخانه دین پژوهان کشور در دهمین مراسم تجلیل از پژوهشگران حوزه دین، به ارائه نظریه و پژوهش برگزیده خود با عنوان «روش‌شناسی تفسیر قرآن» پرداخت و حاضران در نشست به نقد این نظریه و ارائه نظرات خود پرداختند.

«رد نظریه تدوین قرآن توسط صحابه»، «عدم روش‌مندی مشخص در بیشتر تفاسیر موجود»، «عدم شفافیت مبانی مفسران در تفسیر»، «بی‌اساس بودن اختلاف قرائت»، «لزوم رعایت قواعد تفسیر»، «مهندسی بی‌نظیر قرآن و چینش اسرار آمیز آیات آن»، «رعایت نکات ادبی و اسرار بلاغی در بالاترین سطح ممکن در قرآن»، «وجود قاعده و نظم و نسق و بار معنایی خاص در هر کلمه و آیه»، «جمع‌آوری قرآن در دوره رسالت پیامبر اسلام(ص) و نوشتن تاویلات و تفسیرها توسط امام علی(ع)» محور سخنان دکتر نصیری در این نشست علمی بودند که مورد توجه حاضران در نشست قرار گرفت.

پژوهشگر برگزیده حوزه دین در دبیرخانه دین‌پژوهان در ابتدای این نشست علمی، روایت امام علی(ع) در خطبه ۱۷۶ نهج‌البلاغه پیرامون تمجید قرآن را مورد اشاره قرار داد و گفت: حضرت می‌‌فرماید منادی در روز قیامت ندا بر می‌دارد هر کس در دنیا کشتی انجام داده ضرر کرده است مگر کسی که در سرزمین قرآن کشت کرده باشد که چنین شخصی نه دچار اضلال و نه دچار لغو خواهد شد، بنابراین دوستان پژوهشگران و طلاب حوزه دین باید به این مسئله توجه بیشتری کنند و شب و روز خود را با قرآن سپری کنند.

وی در ادامه ضمن اشاره به اهمیت اسلامی‌سازی علوم انسانی و توجه به هشدار مقام معظم رهبری در این زمینه گفت: علوم انسانی مورد نظر غرب مبتنی بر الحاد است و انسان را میمون تکامل یافته معرفی کرده است در حالی که تعریف انسان از نظر قرآن از زمین تا آسمان با نظر غربی‌ها متفاوت است.

حجت‌الاسلام نصیری با تأکید بر این که بیشتر تفاسیر فاقد روش‌مندی هستند گفت: من با جست وجو و تحقیقی که در میان همه تفاسیر شیعه انجام دادم به لحاظ روش‌مندی، بهترین تفسیر را، مجمع البیان یافتم که دارای سیر و سامانه بهتری است و شان نزول، اعراب و جنبه‌های بلاغی آیات را ذکر کرده و معنای آیات را نیز در دل تفسیر آورده است، ولی برخی از تفاسیر علی‌رغم تطویل، وقتی ذیل آیه وارد می‌شوند، سامانه منظم و درستی ندارند و از نظم و نسق و مناسبی برخوردار نیستند. با این همه تفسیر مجمع‌البیان اگر چه در برخی مسایل از جمله مانند پذیرش اختلاف قرائات دچار اشتباه شده است، اما از سازماندهی مناسب‌تری برخوردار است.

این پژوهشگر قرآنی سپس به ویژگی‌های پژوهش خود که برای تحقیق و تدوین آن یک دهه تلاش علمی صورت گرفته و در حدود هزار صفحه نگارش یافته است پرداخت و افزود: در این پژوهش برای فهم هر سوره و آیه به صورت روشمند ده مرحله را مورد نظر داشته‌ام به گونه‌ای که در «روش شناسی تفسیر آیات» ده محور شامل: جایگاه آیه، فضای نزول، مفاهیم واژه‏ها، نکات ادبی، نکات بلاغی، ساختار درونی آیه، ساختار بیرونی آیه، تفسیر آیه، بررسی روایات و در «روش شناسی تفسیر سوره» نیز در ده محور شامل: نام سوره، شمار آیات، جایگاه سوره، فضای نزول، زمان نزول، مکان نزول، اهداف سوره، محتوای سوره، ساختار درونی سوره، و ساختار بیرونی سوره مد نظر قرار داشته است.

وی در ادامه شفاف نبودن مبانی مفسران را از دیگر غفلت‌های موجود در تفاسیر عنوان کردو افزود: من به این نتیجه رسیده ام که نه تنها روش، بلکه مبانی مفسران نیز شفاف نیست و غفلت عجیبی در این زمینه صورت گرفته است، زیرا قرآن را یک پدیده جدا می‌دانند، و در مسئله تدوین آن عقب‌نشینی و غفلت کرده و پذیرفته‌اند که قرآن را صحابه تنظیم و چینش کرده‌اند، و این غفلت موجب سوء استفاده مستشرقان شده است، در حالی که ما چینش قرآن توسط صحابه را از اساس قبول نداریم.

حجت‌الاسلام نصیری، ضمن گرامی‌داشت یاد و خاطره استاد بزرگ خود، آیت‌الله معرفت، و ابراز ارادات به ایشان گفت: مرحوم آیت‌الله معرفت معقتد بود قرآن را صحابه تنظیم کرده‌اند، اگر چه در اواخر عمر در جلسات خصوصی از نظریه خود برگشت اما این تغییر نظریه در جایی مکتوب نشد، بزرگان دیگری نیز دچار این مسئله شدند، و اشکال این نظریه این است که اگر ما معتقد به این مسئله شدیم دیگر نمی‌توانیم از قرآن دفاع کنیم.

پژوهشگر برگزیده حوزه دین از اختلاف قرائات به عنوان اشتباه دیگری که درباره قرآن رخ داده است یاد کرد و افزود: تنها برهان قرآن برای عدم تحریف، عدم اختلاف است ولی برخی اختلاف قرائت را به قرآن راه دادند و این بستری برای اختلافات شد، زیرا اختلاف قرائت باب تغییر معنا را در قرآن ایجاد می‌کند. برای نمونه مالک و ملک که دو معنای متفاوت دارد از اختلاف قرائت نشأت گرفته و مبنای اختلاف میان برخی فقها و مفسران شده است به گونه‌ای که طبرسی بخشی از تفسیر خود را به این مسئله اختصاص داده و همه قرائات را هم حجت می‌داند، اما نکته این است که ما نباید در زمین دیگران بازی کنیم.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه مهندسی بی‌نظیر و چینش اسرار آمیز سوره‌ها و آیات قرآن را مدنظر قرار داد و گفت: مهندسی فوق العاده و دقیقی در ذیل آیات قرآن نهفته است به عنوان نمونه، قرآن با بای بسم الله و به تعبیر دیگری با اعوذ بالله من الشیطان الرجیم شروع و با فلق و ناس ختم می‌شود، به عبارتی شروع آن با پناه بردن به خدا و خاتمه آن نیز با پناه بردن به خداست، یعنی سراسر قرآن توحید است و هر جا قرآن سخنی را آغاز کرده با حمد شروع و با حمد خاتمه داده است، این نمونه‌ها در جای جای قرآن دیده می‌شود، در سوره زمر، در سوره بقره که با لا ریب فیه آغاز شده و بعد ایمان به خدا را مطرح کرده و در انتهای این سوره نیز این مبحث تکرار می‌شود و این‌ها نشان از یک مهندسی در آیات و سوره‌ها دارد بنابراین وقتی چنین انسجام و اسرار عجیبی در آن مشاهده می‌شود ما نباید نگاه گسستی به قرآن داشته باشیم.

وی درباره اهمیت فهم واژگان قرآن نیز گفت: در این باره نباید شتابانه عمل کنیم اگر کسی مدعی شود پشت هر کلمه و حرف قرآن منطق خاصی وجود دارد، نباید تعجب کرد، زیرا هیچ کتابی نیست که با این دقت و عمیق و حکمت آمیز موضوعات را بیان کرده باشد، برخی مفسران برای یک واژه تا ۱۸ معنا که گاهی بسیار هم از هم دور هستند ارایه داده‌اند، در حالی که تفسیر قرآن روش و قاعده خود را دارد و هر کلمه از قرآن کریم بار معنایی مخصوص به خود را دارد که باید در فهم آن دقت کنیم و آن را ساده نگیریم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه رعایت نکات ادبی و اسرار بلاغی قرآن را در فهم آن بسیار موثر دانست و افزود: یک نمونه عجیب و معروف از این آیات در سوره نجم که فرموده است «ثم دنا فتدلی» باید توجه کنیم که در این آیه، آیا نزدیکی به خدا مراد است یا جبرائیل؟ دو دسته روایات در این باره داریم و برخی به جبرئیل و برخی دیگر از مفسران به خدا نسبت داده‌اند، بنابراین مفسر باید از عهده تفسیر این ایات برآید. در بخش نکات بلاغی نیز این اسرار فراوان است، برای نمونه در آیه انا نحن نزلنا ذکر و انا نحن له لحافظون، با قدرت سخن گفته و در «انا الغفور» از ضمیر با محبت سخن می‌آورد و از این دست مسایل در قرآن بسیار داریم، آیات قرآن در درون خود ساختار عجیبی دارد مثلا قرآن در همه جا ابتدا کلمه «یتیم» را آورده وسپس کلمه «مسکین» را، چون یتیم را فقیر عاطفی و مسکین را فقیر مالی می‌داند، و فقر عاطفی را مهمتر از فقر مالی عنوان کرده است.

سخنران این نشست علمی در ادامه نشست پاسخگوی سؤالات و نظرات حاضران در نشست بود، و در پاسخ به سؤالاتی درباره مصحف امام علی(ع)، جمع‌آوری قرآن در دوره رسالت و اختلاف قرائات تصریح کرد: بحث اختلاف قرائات و این که در برخی از کتب علوم قرآنی گفته می‌شود قرائت حفص از عصم معتبر است را من از اساس باطل می‌دانم زیرا شأن قرآن بالاتر از این است که سند لازم داشته باشد و بخواهیم بگوییم کدام قرائت آن معتبر است، چون مبنای قرآن بر نوشتار نبود و باید اقراء می‌شد و به محض نزول در ذهن و زبان مردم عرب زبان آن دوره جای می‌گرفت و شاگردان تراز اول پیامبر بلافاصله آن را در می‌یافتند. بنابراین خداوند قرآن را روی کتابت استوار نکرد و اگر این کار را می‌کرد عده‌ای مدعی سواد ادعا می‌کردند که ما قرآن را بلد هستیم و مشکل درست می‌کردند، بنابراین آسیب از ناحیه همین روات بود که اختلاف در قرائت ایجاد کردند، البته امروز دیگر می‌توان گفت خبری از این قرائات نیست یعنی از ریشه و اساس چیزی نبوده است، و ما بی‌جهت آن‌ را بزرگ کردیم و دیگر نباید به این مسئله بپردازیم.

درباره اصل مصحف امام علی نیز اختلافاتی وجود دارد ولی ما موافق وجود داشتن آن هستیم ولی دلیلی برای فرق میان آن با قرآن کنونی اقامه نشده است، ضمن اینکه خداوند جمع کردن و قرائت قرآن را به خود نسبت داده است. در کافی روایتی در ذیل آیه‌ای از سوره بینه آمده است که امام موسی کاظم(ع)، مصحفی را به یکی از صحابه خود داد و به ایشان فرمود این کتاب را باز نکنید ولی آن فرد به این توصیه امام عمل نکرد و بلافاصله قاصدی آمد و قرآن را از او گرفت، لذا خود این مسئله، گواه قصه ذکر شده در باب اعتبار قرآن موجود، و عدم تفاوت با مصحف امام علی(ع) است، زیرا درمصحف ایشان تاویلاتی بوده است که امام کاظم(ع) نمی‌خواسته آن صحابی آنها را ببیند.

همچنین مسئولیت پیامبر ایجاب می‌کرد اسرار قرآن را به یک نفر یعنی امام علی(ع) بیاموزد و پیامبر این کار را انجام داد، بنابراین قرآن در دوره رسالت جمع شد و امام علی تنها تاویلات و تفسیرها را نوشت و آن‌ها را سند کرد و این نشان دهنده این است که مصحف امام علی ساختار دیگر و منافاتی با قرآن کنونی ندارد و تاویلات و تفسیر بوده است و ائمه نیز همه به آن پایبند بوده‌اند. اما چون نفاق برخی در این مصحف فاش شده است برخی افراد آن را نپذیرفتند و متأسفانه در برخی از کتب این بحث نفوذ یافته است که پیامبر(ص) وفات کرد در حالی که تعداد محدودی از آیات را تفسیر کرده بود.

گفتنی است در ابتدای این نشست علمی دکتر آیت پیمان، مدیرعامل دبیرخانه دین‌پژوهان کشور ضمن خیرمقدم به حاضران و تبریک ایام ربیع‌، گزارشی کوتاهی از عناوین نشست‌های برگزار شد و نشست‌های آتی این دبیرخانه و اهداف برگزاری نشست‌های علمی و ارائه نظریات دین پژوهان پیرامون مبحث علمی جدید و نحوه انعکاس محتوای این نشست‌ها ارائه کرد و از «نقد و بررسی محتوای کتب دینی» و «نقد، بررسی و ارزیابی همایش‌ها، کنگره‌ها و نشست‌های دینی و میزان تأثیرگذاری آنها در رشد و تحول علم» به عنوان برخی از طرح‌های در دست اقام دبیرخانه دین‌پژوهان کشور نام برد و خواستار همکاری و مشارکت بشتر پژوهشگران علوم دینی با دبیرخانه دین‌پژوهان کشور شد.

انتهای پیام/۱۳۷