قم نيوز : قم نیوز: انسان ها در ارتباطات خود با دیگران احوال مختلفی همچون: «نرمی و لِین و جانب» و «خشونت، عنف و خُرق» دارند. این دو به عنوان فضیلت و رذیلت در مباحث اخلاقی مطرح شده و ضمن سابقه داشتن در اخلاق در مفهوم عام تری قرار می گیرند.
به گزارش قم نیوز، گزیده ای از مباحث «اصول و روش های تربیتی» که توسط آیت الله علیرضا اعرافی در قالب کرسی خارج فقه، با عنوان «فقه تربیتی» برای طلاب حوزه علمیه قم تدریس می گردد را منتشر می کند.
اشاره به مباحث قبل:
در مورد قدرت، استطاعت و توان متربی بیان شد که پنج معنا وجود دارد. در معنای پنجم، طیفی وجود دارد که قابل تفکیک و تجزیه است. معنای اول و دوم چون جنبه فلسفی دارد، مهم نیست. معنای سوم و چهارم مهم است که باید بررسی شود. در معنای «لاحرج» و «لا ضرر» هم مطالبی گفته شد.
معنای پنجم قدرت
دلیل معنای پنجم که دارای طیف است، اخبار مربوط به «مدارا با مردم» به این معنی مربوط می شود. در تربیت، رفق و مدارا به عنوان اصل مطرح شده است. رفق و مدارا چیست؟
پرسش: آیا از ادله رفق و مدارا، الزام هم فهمیده می شود؟ ابتدا، اشاره ای به نتیجه بحث بفرمایید.
پاسخ استاد: هنوز در ابتدای بحث هستیم، نباید پیش داوری کرد اما اشاره کنم که ادله رفق و مدارا سطوح الزامی نیز دارد.
رفق و مدارا در اخلاق
در مباحث اخلاقی، مبحثی با عنوان رفق و مدارا و نرمی با مردم وجود دارد. این بحث جزء اخلاق اجتماعی است و در روابط اجتماعی، فقه الاخلاق، فقه ارتباطات اجتماعی و فقه میان فردی گنجانده می شود.
انسان ها در ارتباطات خود با دیگران احوال مختلفی همچون: «نرمی و لِین و جانب» و «خشونت، عنف و خُرق» دارند.
این دو به عنوان فضیلت و رذیلت در مباحث اخلاقی مطرح شده و ضمن سابقه داشتن در اخلاق در مفهوم عام تری قرار می گیرند که عبارت از: «حُسن خُلق» و «سوء خلق» است و به شکلی با «تواضع» هم ارتباط دارد.
روایاتی در باب مدارا و همچنین در مذمت خَرق یا خُرق و خشونت وجود دارد. مراد از مدارا، نرمی در تعاملات اجتماعی است.
روایات رفق و مدارا
روایات مدارا به سه گروه تقسیم می گردد:
طایفه اول: روایات اخلاقی رفق
در این مبحث، روایاتی به عنوان اخلاقی عام توجه کرده است. در ضمن کاری به تعلیم و تربیت و اثرگذاری به غیر ندارد. روایات اخلاقی در نقطه مقابل تعلیم و تربیت می باشد. این دسته روایات فراوان بوده و ترغیب به مدارا کرده و از خشونت مذمت نموده است. رفق و لِین به عنوان صفت اخلاقی به شمار آمده است.
در نقطه ایجابی کتاب بحارالانوار جلد 75 کتاب العشره باب 42 و در وسایل الشیعه کتاب العشره هم آمده است. ظاهراً در همه مجموعه های حدیثی اعم از کتب اربعه و سایر موسوعه های روایی و شاید مجموعه های روایی عامه تحت عنوان رفق، لین و مدارا و عناوین مشابه وارد شده است. عناوین عام مانند حُسن خلق هم وجود دارد. در این روایات از خشونت و تندی و سختی، نهی شده است. یک جلوه آن آیه شریفه: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ اشداء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُم» (1) است. مؤمنان که نسبت به همدیگر تواضع می کنند، این معنی در مجموعه های روایی، ذیل کتاب العشره آمده است. در وسایل، مستدرک الوسائل و وافی هم آورده شده است. در میزان الحکمه، معارف الکتاب و السنه و همچنین در غررالحکم هم آمده است. روایات این طایفه کم نیست.
از ویژگی های مهم و دقیق بحارالانوار این است که ابتدای هر باب، آیات مرتبط با بحث را می آورد. بحار، بهترین جایی است که آیات را قبل از روایات آورده است. البته جامع و مانع نیست ولی درعین حال گویا و دارای ارزش بالایی است.
رفق در قرآن
در بحار باب 42 عنوان «الرفق و اللين و كف الأذى و المعاونة على البر و التقوى» که 35 روایت ذیل آن نقل شده، آيات متعددی نیز در آن (2) ارائه گردیده است:
رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: آیا کسى را که فرداى قیامت، آتش بر او حرام است به شما معرفى نکنم؟ گفتند: آرى، اى پیامبر خدا. فرمود: کسى که متین، خونگرم، نرمخو و آسانگیر باشد.
آدمی که راحت است و جانب نرم دارد در تعامل با دیگران، در قیامت راحت است، این فرد «تَحْرُمُ عَلَيْهِ النَّارُ غَداً» آتش بر او حرام شده است..
امام صادق (ع) مى فرمود: گروهى از قریش با مردم كم سازگارى كردند و از قریش رانده شدند، در صورتی كه به خدا سوگند كه از نظر خانوادگى عیبى نداشتند. و گروهى از غیر قریش با مردم خوشرفتارى نمودند و به خاندان عالى و بلند پیوستند. سپس فرمود: هر كه دستش را از مردم دریغ دارد. او از آنها یكدست دریغ داشته، ولى مردم از او دست ها دریغ دارند.
این روایت یک روایت معرفتی و نظام واره است لذا از توحید شروع کرده و سلسله مراتب به مباحث اخلاقی رسیده است.
روایت هفتم
عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) «أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً لِلنَّاس». این متن، چند نقل دارد.
روایت هشتم
عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمِيرٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) «الرِّفْقُ يُمْنٌ وَ الْخُرْقُ شُؤْمٌ». این روایت هم چند نقل دارد.
رسول خدا (ص) فرمود: رفاقت و نرم خویی، مایه برکت است، ولی خشونت و تندی مایه شومی و نامبارکی است
در مجموع شاید یک صد روایت از طریق شیعه و اهل سنت در این موضوع وارد شده باشد.
گروه اول از روایات که به حوزه اخلاق و فقه الاخلاق نظر دارد، رفق در ارتباطات مورد تأکید و ترغیب قرار گرفته است.
دسته اول از روایات، مورد بحث ما نیست لذا آن را بسط و گسترش نمی دهیم. فقط به چند نکته اشاره می کنم.
1ـ حرمت خُرق و استحباب رفق
خُرق، حرام است اما رفق و مدارا یک امر مستحبی است، بین این دو واسطه است.
پرسش: خُرق به عنوان خودش حرام است یا به عنوان اذیت؟
پاسخ استاد: حرمت خرق به عنوان خودش وارد شده است. شاید خرق، درجه ای باشد که ایذاء در آن قرار دارد اما دلیل بر وجوب رفق نداریم بلکه یک امر مستحب و مستحسن است.
2ـ درجات مدارا
رفق مثل همه امور اخلاقی، از لحاظ طرف، دارای درجات است:
* رفق با کفار و غیرمسلمانان؛
* رفق با مسلمانان (غیر شیعه)؛
* رفق با شیعیان؛
* رفق و مدارا با مؤمنان خاص مانند پدر و مادر، عالم و .. .
در مورد مؤمنان و برخی گروه های خاص ادله خاص هم داریم.
3ـ سند روایات
نکته بعدی این است که از نظر سندی، طوایفی از روایات وجود دارد. برخی صحیح و برخی ضعیف است.
4ـ موارد استثناء
در برخی مواقع و متناسب با شرایط ممکن است فرد، مکلف به تندی باشد، در این صورت خُرق از باب «اشداء علی الکفار» واجب باشد. موارد استثناء باید از حیث فقهی بررسی شود. چون این بحث، بحث اصلی ما نیست، از آن رد می شویم.
5ـ اصل اخلاقی یا اصل تربیتی
سؤال جدی این است که آیا این ها از حیث اصل اخلاقی وارد شده است؟ و یا اینکه روایات به اصل تربیتی و تأثیرگذاری به غیر هم نظر دارد؟ بعداً به این نکته پرداخته خواهد شد.
مدارا به عنوان اصل تربیتی
طایفه دوم از روایات، روایاتی است که به عنوان اصل تربیتی بیان می شود. رفق در وعظ، رفق در امر به معروف و نهی از منکر و .. .
آیات تربیتی رفق
آیه شریفه 159 آل عمران «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ» نگاه خاص به اصل تربیتی دارد.
در آیه 128 سوره توبه «حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيم»، مراد از رأفت، رأفت تربیتی است. پس رفق و مدارا گاهی به عنوان اصل اخلاقی و گاهی به عنوان اصل تربیتی وارد شده است.
روایات تربیتی رفق
در وسایل الشیعه در «كتاب الأَمر بالمعروف و النهي عن المنكر و ما يلق به» در «أَبْوَابُ الْأَمْرِ وَ النَّهْيِ وَ مَا يُنَاسِبُهُمَا» بابی وارد شده تحت عنوان:
روایت از عمر بن حنظله نقل شده است، همان حنظله معروف که مقبوله از وی وارد شده است؛ او با اینکه توثیق ندارد، به نظر ما معتبر است. طبق این روایت حضرت فرمود:
زیادی، بار بر دوش شیعیان مؤمنان نگذارید زیرا آنچه را شما تحمل می کنید، آن ها تاب تحمل آن را ندارند. یعنی رعایت توان و ظرفیت آنان را بکنید.
روایات این باب را بررسی خواهیم کرد ان شاءالله.
پاورقی
(1)- فتح، 29.
(2)- بحار الأنوار، ج72، ص: 51.
(3)- آلعمران، 159.
(4)- حجر: 88.
(5)- فرقان: 63.
(6)- شعراء: 215.
(7)- بحار الأنوار، ج72، ص: 51.
(8)- روایات اول تا نهم در کتاب بحارالانوار جلد 75 کتاب العشره باب 42 آمده است.