جایگاه شیعیان و مسلمانان جمهوری داغستان

به گزارش قم نيوز، جمهوری خودمختار داغستان یکی از جمهوری های وابسته به روسیه می باشد که تعداد قابل توجهی از مسلمانان و شهر های مسلمان نشین را در خود جای داده و البته از این تعداد، برخی از مراکز مهم شیعی نیز در این جمهوری قرار گرفته است، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، مطلب ذیل ارائه شده است:

مقدمه:

داغستان از ترکیب کلمات «داغ» که در زبان‌های ترکی به معنای کوه است و «ستان» که در زبان‌های ایرانی به معنای «جای یا سرزمین» است، پدید آمده ‌است. داغستان یکی از جمهوری‌های خودمختار روسیه در غرب قفقاز و ساحل شرقی دریای خزر است. مردم داغستان از اقوام گوناگون نژاد قفقازی هستند، به واسطه حضور گروه‌های قومی بسیار گوناگون در این سرزمین به ‌جز روسی، بیش از چند زبان دیگر نیز در داغستان صحبت‌ می‌شود.

داغستان به معنای کشور کوهی است. برای اینکه بهتر بتوان این منطقه را با قسمت‌های دیدنی‌اش در ذهن مجسم کرد، می‌توان گفت که دامنه شمالی کوه‌های مرکزی و شرقی قفقاز که منطقه کارباردینو- بارلکار، استیای شمالی، چچن و اینگوشه را شامل می شود ، از نظر مساحت با کوههای داغستان برابری می‌کنند. [1]

داغستان به معناي كوهستان، در شمال شرقي سلسله كوههاي قفقاز و ميان اين كوهها و درياي مازندران واقع شده است و از شمال به روسيه، از غرب به گرجستان، از جنوب به جمهوري آذربايجان و ازشرق به درياي مازندران محدود مي‌باشد. مسعودي مورخ و جغرافي دان اسلامي، داغستان را به سال 342ق. مركب از سه ناحيه ذكر مي‌كند: قيطاق كه مي‌گويند نوشيروان آن را بنا كرده؛ سرير كه در سه منزلي دربند قرار دارد. گويند يزدگرد ساساني چون مغلوب شد، تخت خود را به وسيله يكي از اولاد بهرام چوبين به قفقاز فرستاد و او آن را درجايي كه حالا سرير مي‌گويند قرارداد. بعضي ديگر گويند تخت كيخسرو در آنجا به غاري بود؛ و كوهستان قموق است كه مردمش بر دين نصاري‌اند.> مسلمانان در داغستان 87 درصد از كل جمعيت را تشكيل مي‌دهند كه عمدتاً از شيعه يا شافعي هستند و گروههاي نژادي گوناگوني در اين ديار به سر مي‌برند؛ از جمله: آوار، دارگين، لك، طبساران، رتول، اگول، تساخور،كوميك، نوگاي، آذري، روس، چچن، تات، اكرايني، تاتار، اوستي، يهوديان كوهستاني و... [2] مساحت این جمهوری ۳۰۰/۵۰ کیلومتر مربع است و مرکز آن«ماهاچ قلعه» می‌باشد. از نظر تقسیمات اداری به 39 ناحیه اداری، 10 شهر و 14 شهرک تقسیم می‌شود. [3] داغستان یکی از جمهوری‌های فدراسیون روسیه است که نزدیک به 2 میلیون نفر جمعیت دارد. در مرکز آن ماهاج قلعه نیز بیش از ۳۰۰/۰۰۰ نفر زندگی می‌کنند. [4] ساکنین این جمهوری غیر از روس‌ها، اوکراینی‌ها و یهودی‌ها بقیه مسلمان و عمدتاً از اهل تسنن هستند. جمعیت این جمهوری در سال 1979 بالغ بر ۱/۶۲۸/۱۵۹ نفر و تراکم نسبی جمعیت آن(1979) برابر با ۲۲/۲ نفر در هر کیلومتر مربع بود. [5] داغستان دارای ترکیب قومی متنوع و پیچیده‌ای است و در یک دسته بندی کلی به پنج گروه تقسیم می‌شوند و مجموعاً به 30 گروه قومی بالغ می‌گردند. سیاست اسکان روس‌ها در این جمهوری موفقیت چندانی در برنداشته به نحوی که طی سال‌های 1920 تا 1970 میلادی سکنه روس داغستان از ۱۸/۰۸% به ۱۴/۰۷% کاهش یافته است. [6] داغستانی‌ها شبیه ایرانی‌ها هستند.[7]

گروه‌های نژادی:

جمهوری داغستان به نسبت وسعت آن یکی از متراکم‌ترین مناطق دنیا از نظر تنوع نژادی‌ است. بیش از 30 گروه قومی و ملی در این جمهوری زندگی می‌کنند که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از: آوارها، دارقین‌ها، کومیک‌ها، روس‌ها، لزگی‌ها، لک‌ها، طبرسران‌ها و آذری‌ها.[8]

ساختار ديني ـ مذهبي

مذاهب موجود در داغستان عبارتند از اسلام، مسیحیت،‌یهودیت، به غیر از روس‌ها و تعدادی اوکراینی و یهودی بقیه ساکنین داغستان مسلمان و عمدتاً سنی مذهب می‌باشند. اکثریت داغستانی‌ها پیرو مکتب شافعی هستند و گروه‌های کوچک پراکنده‌ای از شیعیان نیز در داغستان در شهرهای ماهاچ قلعه و دربند وجود دارند. «88 درصد مردم داغستان پیرو مکتب شافعی می‌باشند، حدود 4 درصد مسلمانان، شیعه هستند که غالبأ منشأ آذربایجانی دارند»[9]

مذهب اقوام مختلف داغستان به ترتیب زیر است:

    آوارها سنی شافع مذهب هستند.
     دارقین‌ها نیز به غیر از چند اجتماع کوچک شیعی در کوروش و میسکینژه بقیه سنی شافع مذهب هستند این اجتماعات شیعه بدون شک دارای سابقه تاریخی طولانی هستند اما از تاریخ آنان اطلاعی در دست نیست احتمال دارد که آن‌ها در طی قرون شانزدهم و هفدهم تحت تأثیر صفویان به آیین تشیع گرویده باشند.
     لک‌ها سنی شافعی مذهب می‌باشند در مورد لزگی‌ها باید گفت که به غیر از ساکنین میسکتیژه در منطقه دوکوزپارا که از دیر باز شیعه بوده‌اند بقیه لزگی‌ها سنی هستند اگر چه لزگی‌ها مانند گذشته فرایض دینی را انجام نمی‌دهند با این همه هنوز هم افرادی هستند که نماز را مرتب بجا آورده و مسایل مربوط به دین را به دقت رعایت می‌کنند.
    روتول‌ها، تزاخورها، آگول‌ها، طبرسران‌ها و کومیک‌ها نیز سنی شافعی مذهب می‌باشند
    نوگای‌ها سن حنفی مذهب می‌باشند.[10]
    «تعداد کل شیعیان در آن جمهوری حدودأ 80 هزار نفر است که 40 هزار نفر از آنان درشهر تاریخی و عالم خیز دربند زندگی می‌کنند».[11]

آداب و رسوم مذهبی در داغستان

با وجود سال‌ها حاکمیت کمونیسم در روسیه، مردم داغستان در آداب و رسوم خود بشدت از مذهب متأثر هستند طبق یک سنجش آماری که در داغستان به دست آمده و پیش از عصر گلاسنوست منتشر گردیده نشان می‌دهد که حدود 65% ازدواج‌ها بر طبق آیین‌های مذهبی برگزار شده و این نسبت در سال‌های اخیر تا 80 درصد افزایش یافته است باید گفت مراسم و آیین‌های مذهبی ازدواج در سراسر مناطق مسلمان نشین شوروی سابق حتی از سوی کسانی که خود را نامومن می‌شمارند رعایت گردیده است. ازدواج‌های مختلط نیز تابع احکام شریعت بوده بدین ترتیب که مردان مسلمان می‌توانند با زنان غیرمسلمان ازدواج کنند اما ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان یک گناه نابخشودنی و یک عمل شریرانه تلقی می‌شده است. در یک گزارش مربوط به این‌گونه ازدواج‌ها(ازدواج‌های مختلط( در داغستان مشاهده می‌کنیم که تنها شمار ناچیزی از زنان مسلمان با مردان غیرمسلمان ازدواج کرده‌اند.[12]

اگر یک زن غیرمسلمان با یک مرد مسلمان داغستانی ازدواج می‌نمود زندگی سختی را پیش رو داشت بطورکه اگر پسرهای او ختنه نمی‌شدند یا نام‌های اسلامی نداشتند به سختی می‌توانستند مورد پذیرش جامعه قومی خود قرار گیرند حتی در مواردی از دفن فرزندانی که از ازدواج‌های مختلط با زوجین غیرمسلمان متولد شده‌اند در گورستان‌های محلی مسلمان جلوگیری می‌شده است مراسم تدفین، بدون توجه به مقام یا وابستگی حزبی متوفی همیشه با حضور شخصیت‌های مذهبی صورت می‌گرفته است اعضای کامسومول و کادرهای حزبی و اجرایی نیز آشکارا در مراسم تدفین مذهبی به بهانه مطابقت مراسم مذهبی با خواست بازماندگان متوفی شرکت می‌کرده‌اند.[13]

در داغستان و به طور کلی در قفقاز شمالی روزه ماه رمضان به گستردگی اما نه سخت‌گیرانه رعایت می‌شود. در بعضی از روستاهای داغستان هیچ‌گونه مراسم ازدواج یا جشن‌های دیگر در ماه رمضان برگزار نمی‌شود و رستوران‌ها برای تعمیر و نظافت تعطیل می‌گردند همچنین جشن‌های بزرگ مذهبی مانند اورازابایرام(عید فطر(و کوربان بایرام(عید قربان( و مولود(میلاد پیامبر ( با حضور انبوه مردم برگزار می‌گردد. بعد از فروپاشی شوروی این مراسم به شکل باشکوه‌تری برگزار می‌شود. اگر در زمان شوروی تأثیرات فراوان مذهب در برخی مسائل زندگی اهالی داغستان را مشاهده می‌کردیم در حال حاضر شاهد حضور فراگیر اسلام در تمام ابعاد مختلف زندگی داغستانی‌ها هستیم.[14]

حوزه علمیه ماهاچ قلعه در داغستان تربیت کننده روحانیون مشهوری بود و پایه گسترش زبان عربی در این ناحیه گردید. شکوفایی این مرکز که حدود دو هزار مدرسه قرآنی با چهل هزار دانش آموزش از تجلیات آن بود تا دهه‌های نخستین قرن بیستم که خط عربی کنار گذاشته شد ادامه یافت. سیاست مذهب ستیزی استالین سبب از بین رفتن شاخص‌ترین متفکران مسلمین گردید اگر چه این سیاست‌ها بعد از جنگ دوم جهانی تا حدودی تخفیف یافت ولی به کلی از میان نرفت این تشکیلات مجاز دین، بیشتر جنبه تشریفاتی داشته و وظیفه اصلی آن پذیرائی از هیئت‌های اعزامی کشورهای اسلامی یا سفر به آن کشورها و حضور در مجامع بین‌المللی اسلامی بوده است.[15]

مساجد در داغستان

پیش از انقلاب اکتبر حدود 2656 مسجد در داغستان وجود داشته است ولی بعد از انقلاب اغلب این مساجد تخریب گردید طبق آمار تنها حدود 27 مسجد مجاز در سال 1977 دایره بوده است[16]«منابع رسمی جمهوری داغستان می‌گویند که پیش از سال 1989، بیست و هشت مسجد رسمی در داغستان دایر بوده و از آن تاریخ تاکنون تعداد بسیاری زیادی مؤسسات دینی به ثبت رسیده است منابع خصوصی ادعا می‌کنند که فقط 17 مسجد اجازه رسمی تأسیس دریافت کرده‌اند».[17] مساجد قدیمی در سراسر قفقاز شمالی تعمیر و نوسازی گردیده‌اند چنانکه طبق منابع غیر رسمی هم اکنون 200 مسجد با اجازه رسمی یا بدون آن در داغستان دایر است.[18] در سال‌های اخیر مساجد جدید به ویژه در مسیر شاهراه‌ها ساخته شده و اتوبوس‌ها در اوقات نماز در کنار این مساجد توقف می‌کنند تا مسافران نماز جماعت بخوانند.[19]

مدارس علوم دینی

پیش از انقلاب اکتبر حدود 800 مدرسه دینی در داغستان وجود داشته است. بعد از انقلاب اکتبر بیشتر این مدارس تعطیل گردیدند ولی بعد از جنگ جهانی دوم و اعطای آزادی نسبی به ادیان عده‌ای به خواندن دروس علوم دینی پرداختند که البته در مدارس تحت کنترل دولت بود. صوفیان که در قفقاز شمالی و داغستان از نفوذ فوق‌العاده‌ای برخوردار بودند از طریق ایجاد مدارس دینی زیرزمینی به فعالیت مذهبی ادامه دادند و افزایش سریع مدارس غیرمجاز دینی و قرآنی در شمال قفقاز از دستاوردهای روحانیون صوفی بوده است. در این‌گونه مدارس، کودکان اصول دین و زبان عربی را فراگرفته و همراه معلمان خود از زیارتگاه‌ها دیدن می‌کنند. مدارس قرآنی کودکان را از سنین پایین پذیرفته و بصورت آموزش سازمان یافته، معارف اسلامی و قرآنی را به آن‌ها می‌آموزند.[20]

مدارس دینی در تمام نقاط مسکونی و بیشتر در پایگاه‌های صوفیان در کوهستان‌های داغستان برپا شده‌اند تعدادی از این مدارس که در کوهپایه‌های و زمین‌های جلگه‌ای دارقین و کومیک است به راحتی تحت مراقبت مقامات دولتی بوده در شهر دربند یک مدرسه شیعه وجود داشته و سه مدرسه خصوصی کوچک نیز در ماهاچ قلعه بوده که توسط روحانیون اداره می‌شده است مدرسه‌ها ابعاد متفاوت دارند بعضی‌ها از سال 1989 به بعد با اجازه رسمی تاسیس شده و بعضی دیگر هنوز به ثبت نرسیده‌اند، بسیاری از خانواده‌های شهری که به این‌گونه مدارس قرآنی دسترسی ندارند کودکان خود را نزد خویشاوندانشان که در کوهستان منزل دارند می‌فرستند تا در آنجا تعالیم قرآنی را فرا گیرند.[21]

مناطق شیعه نشین در داغستان

روستای میسکینژه(مسکین‌ جا): این روستا در جنوب غربی داغستان در یک منطقه کوهستانی قرار دارد جمعیت آن حدود 5000 نفر با 1400 خانوار است و همه آن‌ها شیعه می‌باشند. حدود 250 کیلومتر با ماهاچ قلعه فاصله دارد. مردم آن فقیر هستند و مخارج زندگی خود را به زحمت تهیه می‌کنند. به زبان‌های روسی، آذری و لزگی صحبت می‌کنند ولی زبان محلی آن‌ها لزگی است. افراد تحصیل‌کرده رقم بالایی را تشکیل می‌دهند روستا دارای یک مدرسه 11 کلاسه و حدود 600 دانش‌آموز در سطوح مختلف است شغل مردم کشاورزی و دامداری است حدود 3 الی 4 مسجد فعال دارد و یکی از مساجد آن مسجد جامع است که دارای قدمتی چند صد ساله است دارای یک مرکز مخابرات و یک درمانگاه است ولی آب لوله‌کشی، حمام عمومی و راه مناسب ندارد. مزار یک عالم دینی بنام میر سلیمان در بالای این روستا قرار دارد که زیارتگاه مردم است و از نقاط مختلف داغستان به این مکان مقدس مسافرت می‌کنند قبر یک عالم دینی بنام محمد آخوند نیز که در حوزه علمیه مشهد درس خوانده و در سال 1913 از دنیا رفته است در آنجاست وی از اهالی این روستا بوده است.[22]

توضیحاتی در خصوص وضعیت اهالی میسکینژه(مسکین جا(: با این که اهالی این روستا شیعه هستند ولی هیچ‌گونه اطلاعاتی در مورد تشیع ندارند. سال‌ها حاکمیت رژیم کمونیستی سبب دوری مردم از فرهنگ اسلامی و فراموشی احکام اسلامی در طی سال‌های متمادی گردیده است با توجه به شیعه بودن مردم آن از سوی مقامات دولتی داغستان نیز عنایتی نسبت به آن‌ها صورت نمی‌گیرد.

شهر دربند:

مهم‌ترین محل تجمع شیعیان در داغستان شهر دربند است. حدود پنجاه هزار نفر شیعیان در این شهر سکونت دارند و این شهر چندین مسجد وجود دارد که یکی از آن‌ها بسیار بزرگ است. در گزارش سفر وابسته فرهنگی سفارت ایران در مسکو به داغستان آمده:«هنگام نماز مغرب و عشاء بود صدای اذان با صدای مؤذن زاده اردبیلی شنیده شد امام جماعت فرد شیعه مذهب بود. در مسجد مردان و زنان بسیار جمع شده بودند ولی تعداد کمی اقتداء کرده بودند امام جماعت به نام سید هاشم طیب اف فردی میان‌سال و تحصیل‌کرده تاشکند و باکو است. تازه به حج رفته و ظاهرأ هنوز به ایران سفر نداشته است با اینکه سید است عمامه سفید به شکل اهل سنت بر سر داشت و می‌گفت از امام خمینی (ره)تقلید می‌کند و از روی رساله ایشان برای مردم مسئله می‌گوید مسجد محل اجتماع اهل سنت نیز هست به طوری که روزهای جمعه نماز جمعه می‌‌خوانند مدیریت آن را شیعیان به عهده دارند ولی استفاده از آن مشترک است.[23]

ماهاچ قلعه:

ماهاچ قلعه مرکز جمهوری داغستان است. یکی از مناطق تجمع شیعیان نیز همین شهر است. شاید تعداد شیعیان به 3000 الی 3500 نفر برسد[24] شیعیان بیشتر آذری‌ها هستند د[25]

شهر قیزلار: در این شهر نیز که در نزدیکی مرز چچن و داغستان واقع شده تعدادی شیعه وجود دارد.

روستاهای با قوانین خاص

بعضی از روستاها در داغستان قوانین خاص خود را دارند این روستاها در تلاش هستند تا خودشان یک نوع حکومت مذهبی ایجاد بکنند به عنوان نمونه در یکی از روستاهایی که در نزدیکی ماهاچ قلعه است به نام گوبدن که دارقین‌ها در آنجا سکونت دارند قوانینی وجود دارد. در این روستا زنان و دختران کاملاً محجبه هستند و پوشش اسلامی را رعایت می‌کنند. شراب‌خواری به صورت آشکار وجود ندارد و اگر کسی به صورت آشکار شراب بخورد جریمه مالی می‌شود و مقداری پول از او می‌گیرند و یا اگر شراب‌خوار ماشینی داشت ماشین وی به مدت چند روز در خدمت مسجد قرار می‌گیرد و چندین روستای دیگر نیز در اطراف روستای گوبدن وجود دارد که قانون مخصوص به خود را دارند و نسبتأ اسلامی هستند.[26]

تصوف در داغستان

نهضت تصوف یا جنبش صوفیه همیشه در ناحیه قفقاز از نیروی زیادی برخوردار بوده است. دو طریقت عمده در قفقاز طریقت نقشبندی و قادری است که نقش بندی همواره نقش برتر را داشته است و هنوز هم چنین است. نهضت تصوف در تار و پود زندگی مردم این ناحیه ریشه دارد و روستاهای داغستان پر از بقعه‌ها و مزارهای اولیاء و عرفاست که سبب برکت و تسلی خاطر نسل‌های فراوانی از مردم این ناحیه شده است.[27]

در داغستان نیز همانند چچن و اینگوش، صوفیان گروه عظیمی از مبلغان دینی را در اختیار دارند که وظایف خود را به اشکال گوناگون انجام می‌دهند. در زمان شوروی، فعالیت‌های طریقت در زمینه آموزش‌های دینی از طریق شبکه‌ای از مساجد غیرمجاز، مدارس دینی زیرزمینی، زیارتگاه‌ها و زائرسراهایی که ظاهرأ به صورت مهمانخانه و چایخانه اداره می‌شد صورت می‌گرفت در فضای باز سیاسی که اکنون پدید آمده مبلغان طریقت به موعظه گویی در زیارتگاه‌ها، گورستان‌ها و در همایش‌های اعیاد اسلامی روی آورده‌اند. صوفیان در طول سالیان متمادی در حفظ و تعمیق عقاید دینی در بین مسلمانان و در جلب افراد مؤمن نقش موثری داشته‌اند و افزایش سریع مدارس غیرمجاز قرآنی یکی از دستاوردهای تلاش روحانیون متصوف بوده که به گسترش نفوذ اعتقادات دینی در میان نسل جوان کمک شایانی می‌کرده است. تعدادی از مطبوعات شوروی و منابع خصوصی معتقدند که تظاهرات مذهبی بهار و تابستان 1989 در داغستان از سوی رهبران طریقت رهبری و سازماندهی گردیده بود. در تظاهرات ماه مه 1989 در ماهاچ قلعه تظار کنندگان در برابر ساختمان کمیته ایالتی، یک مجلس ذکر بر پا نمودند که شامل رقص و سماع و خواندن دعا به صدای بلند بود.[28]

نفوذ وهابیت در داغستان

در پی فروپاشی شوروی و پیدایش نوعی فضای آزادی، وهابی‌ها با کمک مالی عربستان فعالیت‌های گسترده‌ای را در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز آغاز نمودند. طبق گزارشات واصله فعالیت‌های دینی وهابیون در این چند سال اخیر در بعضی از جمهوری‌های آسیای مرکزی و نیز در جمهوری‌های چچن و داغستان و قفقاز به طرز چشمگیری گسترش یافته است یک مبلغ وهابی به نام محمد علی در سال 1373 از عربستان به داغستان رفته توانست ده‌ها تن از ساکنان یک روستا را جذب وهابیت کند در حال حاضر تعداد پیروان وهابیت در داغستان میان سه تا ده هزار نفر در نوسان است و پیوسته به این آمار اضافه می‌گردد. اکثریت آنان به سلاح نیز مجهز می‌باشند. وهابیون برای تبلیغ عقاید خود در قفقاز از نشریات و جزوه‌های ترجمه شده به زبان روسی استفاده می‌کنند. آنان با توزیع کمک‌های چشمگیر و نشریات دینی توانسته‌اند در میان مردم این سامان نفوذ پیدا کنند.[29] گفته می‌شود کتاب‌ها و دیگر وسایل مورد نیاز وهابی‌ها از بخش‌های جنوبی چچن و داغستان که در کنار مرزهای آذربایجان قرار دارد آورده می‌شود. طرفداران وهابی‌ها فعالیت چندانی در مرکز داغستان و نیز شهر دربند نداشته بلکه بیشتر در برخی از روستاهای این جمهوری فعالیت می‌کنند و به همین سبب درگیری‌های زیادی در روستاهای این مناطق با طرفداران وهابی انجام گرفته است.[30]

در میان گروه‌های وهابی در داغستان و همچنین چچن، علاوه بر برخی عناصر عرب از کشورهای عربی، برخی جوانان تحصیل‌کرده، دانشگاه الریاض عربستان سعودی و تحصیل‌کرده‌های دیگر دانشگاه‌ها و مدارس دینی این کشور وجود دارد.

موضوع دادن بورس و کمک هزینه تحصیلی به جوانان بی‌بضاعت مناطق جنوبی روسیه و نیز فرستادن این جوانان به اماکن مقدسه مکه و مدینه برای انجام مراسم حج، از جمله مواردی است که سبب گرایش آنان به آئین فرقه وهابیت گردیده است احمد عبدالله اف مفتی داغستان ضمن تأکید بر تهدید وهابیت در قفقاز وهابی‌ها را متهم می‌کند که از وضع بد اقتصادی مردم داغستان سوءاستفاده کرده و جوانان را مسلح ساخته و کمک‌های مالی در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند وی برخی از مقامات دولتی را نیز به همکاری با وهابی‌ها متهم می‌کند به اعتقاد مردم این مناطق، آئین وهابیگری از سوی اسرائیلی‌ها و یهودیان برای ایجاد تفرقه در بین مسلمانان هدایت و رهبری می‌شود. جوانان افتاده در دام وهابی‌ها معمولاً ریش‌های بسیار بلندی گذاشته و لباس‌های بلندتر عربی را می‌پوشند و دارای افکار بسیار ارتجاعی و متعصبانه هستند. آن‌ها با این اقدامات و نماز خواندن بسیار متعصبانه تر نه تنها مورد نفرت مسلمانان داغستان بلکه مورد انزجار تمامی مسلمانان روسیه هستند. روستاهای کره ماخی و چبان ماخی از جمله روستاهایی هستند که وهابیون فعالیت زیادی در آنجا نموده‌اند و اکثر آنان به آئین وهابیت گرویده‌اند[31] وهابیون اگر چه در بعضی از جمهوری‌ها مانند چچن و داغستان نفوذ زیادی نموده‌اند، ولی بنا به عللی(برخوردهای نامناسب با مفتی‌ها و روحانیون، حنفی بودن مسلمانان و گرایش به آیین‌های تصوف و ...) نفوذ آن‌ها متوقف شده است.[32]

[1] . به نقل از پایگاه خبری تحلیلی تابناک، به آدرس: http://www.tabnak.ir/fa
[2] - http://www.topiranian.com/maghala/archives[3] - بهرام امیراحمدی، جغرافیا قفقاز، صفحه 113.
[4]- بهرام امیر احمدی، «پتانسیل‌های حمل و نقل انرژی در قفقاز و نقش ژئوپلتیک آن» و ظرفیت‌های اقتصادی آسیای مرکزی و قفقاز، صفحه 348.
[5] - شیرین آکنیر؛ اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: علی خزاعی‌فر، صفحه 154.
[6] -غلامرضا گلی زواره، جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، صفحه 275.
[7] - پرویز کردوانی،جغرافیای ممالک، صفحه 281.
[8] - راهنمای کشورهای مستقل مشترک المنافع و جمهوری‌های بالتیک،‌صفحه 235.
[9] - غلامرضا گلی زواره، جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، صفحه 283.
[10] - شیرین آکیز، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، صفحات 169، 180، 190، 170، 204، 209، 213، 195، 185 و 200.
[11] - سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشو، گزارشی از کشورهای آسیای میانه، شماره سند 2411، صفحه 22.
[12] - جمعی از نویسندگان،‌دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، 242 و 241.
[13] - همان منبع، صفحه 243.
[14] - شیرین آکنیر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، صفحه 162.
[15] - افسانه منفرد، کاوه بیات، چچن‌ها در گذرنامه تاریخ،‌صفحه 129.
[16] - همان منبع، صفحه 129.
[17] - دو قرن مبارزه مسلمان قفقاز، صفحه 245.
[18] - همان منبع، صفحه 145.
[19] - همان منبع، صفحه 251.
[20] - همان منبع، صفحه 248.
[21] - همان منبع، صفحه 249.
[22] - گزارش سفر وابسته فرهنگی ایران به داغستان(دربند) و روستای مسکین جا.
[23] - گزارش سفر وابسته فرهنگی ایران به جمهوری داغستان(شهر دربند)، صفحه 5.
[24] - مصاحبه با رفیع الدین آسفاروف طلبه داغستانی.
[25] - مصاحبه با رفیع الدین اسفاروف طلبه داغستانی.
[26] - مصاحبه با رفیع الدین آسفاروف طلبه داغستانی در ایران.
[27] - سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشو، گزارشی از کشورهای آسیای میانه، (شماره سند 2411)، اسفند 74، صفحه 22.
[28] - جمعی از نویسندگان، دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، صفحه 248 و 253.
[29] - روزنامه جمهوری اسلامی، 5/7/77.
[30] - نامه ابوالفضل رهنما هزاره‌ای رئیس اداره امور فرهنگی کشورهای غیراسلامی به معاونت پذیرش مرکز جهانی علوم اسلامی، 13/11/7، سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو، بداقی.
[31] - مصاحبه با رفیع الدین آسفاروف طلبه داغستانی، جامعه المصطفی(ص)
[32] - مصاحبه با حجت الاسلام بخت‌آور، جامعه المصطفی(ص)،
انتهاي پيام / 137