تیمچه بازار قم نگینی در دل شهر

به گزارش قم نیوز در تاریخ کشور ما، بازار به عنوان محور داد و ستد از جایگاه ویژه‍‌ای در شهرها برخوردار بوده و پس از عوامل طبیعی و آب، عمدتا گسترش شهرها بر اساس این کاربری شکل گرفته است.

در بررسی جایگاه بازارهای شهرهای اسلامی از لحاظ جغرافیایی و طبیعت پیرامونشان چهار وضع متفاوت تشخیص داده می‌شود.

در برخی شهرها همچون قاهره، بازار در میان دو دروازه شهر قرار گرفته است. در نوع دوم شهرهایی همچون تهران و مدینه را می‌توان جای داد که بازار در میان دروازه شهر و مسجد جامع قرار گرفته است. در شهرهایی همچون اصفهان بازار در میان مسجد بزرگ شهر و ارگ قرار گرفته است و در چهارمین حالت، بازار میان مسجد جامع و ارگ یا میان ارگ و یکی دیگر از استحکامات شهری، یا میان یک بندر و مرکز شهر قرار گرفته که از جمله این نوع شهرها می‌توان به دمشق و کویت اشاره کرد.
قم در شاهراه ارتباطی حمل و نقل ایران واقع شده است و از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران با تهران بوده و از سویی دیگر رابط استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی کشور به شمار می‌رود.

این ویژگی تنها ویژگی زمان حال نبوده بلکه در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است. همچنین بازار سنتی قم که قدمت آن به دوران قاجار و صفویه باز می‌گردد، گنجینه‌ای نفیس از آثار هنری و معماری سنتی را در دل خود جای داده است.

بازار قم با مجموعه ای از راسته، چهار سوق، سرا و تیمچه، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود و این مجموعه شامل دو راسته سر پوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار یک سو به سنت معماری بازار باز می‌گردد و ازسوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از هوای کویری قم است. همچنین مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است.
اساسا مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای وارد شوندگان مطرح است تا با ذکر و یاد خدا وارد بازار شوند و هنگام نماز، یاد خداوند آنها را از کم فروشی، تقلب و بی عدالتی باز دارد و همین امر موجب حضور توام بازار و مسجد طی قرون متمادی شده است. مسجد روابط روحی و معنوی حیات اجتماعی را تأمین می کند و بازار، روابط اقتصادی جامعه را حیات می‌بخشد.

علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی است که مجتمع تجاری بدون سقف هستند و به تجارت عمده می‌پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آنها است.

بخش‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که به آن نیاز بود در آن جای گرفت. در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و «بازارنو» احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد.
معماری این بنا که بزرگترین سقف ضربی ایران را در خود جای داده، توسط استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی در سال ۱۲۶۱ هجری خورشیدی طراحی و اجرا شد. متولی بنا سید محمود طباطبایی از تجار قم بوده که پدر سید حسین طباطبایی قمی است. این سازه متشکل از دو طبقه با ۱۲ غرفه و دارای ارسی‌هایی بوده که بیشتر آنها از بین رفته‌اند. بالای حجره‌ها در زوایا مقرنس گچی انجام گرفته است.

سقف تیمچه دارای سه چشمه است که قسمت وسطی دارای دهانه و ارتفاع ۱۵ متر است. گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیر آن شمسه کاری با اسلوب رسمی بندی و یزدی بندی است. همچنین تیمچه بزرگ قم بزرگترین سقف ضربی ایران را در خود جای داده است.

تیمچه‌های متعددی در دوران قاجار در شهرهای مختلف مانند کاشان، تهران، تبریز و شیراز ساخته شد که آن‌ها فضاهایی دارای کاروانسراهای کوچک و غالبا دارای فضای میانی مسقف به منظور تمرکز مشاغل خاص بودند و تیمچه بزرگ قم نیز امروز به مشاغل مرتبط با فرش، از جمله خرید، فروش و ترمیم فرش و تابلوفرش‌های دستباف اختصاص پیدا کرده است.

تیمچه دارای دو در ورودی از راسته‌ بازارنو شامل یک در ورودی اصلی و یک در ورودی فرعی و نیز یک ورودی از کوچه سید اسماعیل به سرا ست و جلوخان تیمچه دارای ابعاد 3 متر در 5.5 متر است که در بدنه‌های آن حجره‌هایی قرار گرفته است.
در مجموع بناهای تیمچه بزرگ قم دارای 42 حجره است که 27 حجره در طبقه همکف و تعداد 15 حجره در طبقه اول قرار گرفته‌اند. هرچند ابعاد حجره‌ها متفاوت هستند اما دارای تناسب مشابهی هستند و فرم مستطیلی دارند. همچنین بخش شاه نشین که به محل اسکان رئیس و ناظر اصلی بنا اطلاق می‌شود، دارای ویژگی‌های تزئینی و معماری خاصی مانند ظرافت مقرنس‌ها و اجرای دقیق تزئینات است.

از نمونه‌های مشابه این بنا می‌توان به تیمچه امین‌الدوله در کاشان و تیمچه حاجب الدوله تهران اشاره کرد.

تیمچه بزرگ قم که در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، در روزهای کاری بازار از ساعت 8:30 صبح تا 21 برای علاقه مندان قابل بازدید است.

انتهای پیام/ 137