نظر آیت الله سبحانی درباره علوم انسانی اسلامی

قم نیوز - توسط دکتر محمد محمدرضایی: محضر استاد محترم و مرجع عالى قدر آیت الله جعفر سبحانى طبق معمول مشرف شدم و از نامه استاد عزیز و ارجمندم جناب آقاى دکتر رضا داورى اردکانى به دبیرخانه هم اندیشى اسلامى، استفسار نمودم. معلوم شد که معظم له در جریان مطالب نامه قرار داشتند.

از حضرت ایشان خواهش کردم که در صورت صلاحدید، نظرات خود را در این باره اعلام کنند. ایشان با این پیشنهاد موافقت کرده و مطالب خود را به اینجانب عرضه داشتند. باز از معظم له درخواست اجازت کردم که براى استفاده بیشتر جامعه علمى آن مطالب را با تحریر و قلم خود به سمع دانش پژوهان و عالمان و دانشجویان و طلاب محترم برسانم که باز با این پیشنهاد نیز موافقت کردند که از این باب صمیمانه تشکر و قدردانى مى‌کنم.

لازم به ذکر است که اینجانب سالیان متمادى از محضر استاد دکتر رضا داورى بهره برده‌ام که به رسم ادب و سنت اسلامى مان تکریم و احترام ایشان بر ما واجب است.

در ابتدا خلاصه محتویات نامه دکتر داورى اردکانى ارائه و سپس نظرات استاد گرانقدر آیت الله سبحانى منعکس مى‌شود.

خلاصه دیدگاه‌هاى آقاى دکتر داورى

1. جناب آقاى دکتر داورى رئیس فرهنگستان علوم و عضو شوراى انقلاب فرهنگى به دبیرخانه هم اندیشى اسلامى برای ایراد سخنرانى دعوت شده بود که در پاسخ به دعوت چنین فرمود:

از دعوتى که فرموده بودید تشکر مى‌کنم، متأسفانه من توفیق شرکت در نشست علمى علم دینى و علوم انسانى اسلامى را ندارم کسى را هم نمى‌توانم به عنوان نماینده معرفى کنم. این بحث چنان که توجه دارید 30 سال است که به نتیجه نرسیده است و به نظر نمى رسد که در آینده نیز به نتیجه برسد.

وقتى مطلب سیاسى با مسأله علمى خلط شود هر چه بکوشند به نتیجه نمى‌رسند. علم ماهیتى متفاوت با دین دارد به این جهت آن را به صفت دینى نمى‌توان متصف کرد و به عبارت دیگر وصف دینى نمى تواند صفت ذاتى علم باشد.

هیچ علمى را با ملاک بیرون از آن نمى توان سنجید، چنانچه حکم در باب فقه و حدیث با ملاک و میزان متدلوژى علم جدید اعتبار و وجهى ندارد.

البته دین و دینداران مى‌توانند نسبت به مسائل همه علوم و به ویژه علوم معروف به علوم انسانى و اجتماعى نظر انتقادى داشته باشند و سپس از مطالعه و آشنایى کافى که البته به آسانى حاصل نمى شود در مباحث آن علوم چون و چرا کنند. امّا این چون و چرا در نقد علم است نه این که علم تازه باشد.

این استاد گرانقدر سپس درباره فعالیت‌هاى غربیان درباره علوم انسانى چنین نوشت:

در 300 سال اخیر در غرب علوم اقتصاد و تاریخ و حقوق و جامعه شناسى و مردم شناسى و... به وجود آمده و تحقیقات عظیمى در مسائل آن علوم صورت گرفته است که بى اطلاع وسیع و دقیق از آنها و بدون نقد و تحقیق نمى توان درباره آنها حکم کرد و مثلاً تصمیم گرفت که علم دیگرى جانشین آنها شود.

علم یک طرح مهندسى ساختنى نیست بلکه یافتنى است. من حرف دیگرى ندارم و چیزى دیگر نمى‌توانم بگویم جز این که خوب است که اگر مى‌توانیم به جاى بحث در علوم اجتماعى اسلامى در باب شرایط امکان تجدید عهد دینى و بناى یک جامعه اسلامى بیندیشیم و در این راه به لطف پروردگار علیم امیدوار باشیم.

این عصاره نامه اى است که دکتر داورى اردکانى که در روزنامه اطلاعات، مورخ چهارشنبه 2 اسفند 1396 مرقوم فرموده و چاپ شده است.

***

دیدگاه‌هاى آیت الله سبحانى

آیت الله سبحانى با تکریم و احترام خاصى که نسبت به دکتر رضا داورى اردکانى اظهار داشت، نقطه نظرات خود را چنین اعلام کرد:

مسلماً از تقابل دو اندیشه بسان تقابل سیم مثبت و منفى، روشنایى حاصل مى شود.

در ابتدا به صورت روشن پاسخ‌هاى کوتاهى به سخنان ایشان ارائه کرد:

1.این که مى‌فرمایند 30 سال است که به نتیجه نرسیده است و به نظر نمى رسد که در آینده نیز به نتیجه برسد.

در این جا مى توان چنین سؤال کرد:

چرا در این 30 سال به نتیجه نرسیده است، آیا نارسایى در قابل یعنى علوم انسانى در قالب اسلامى شدن است؟ یا ایراد در متولیان امور است که به دلایلى علاقه به این موضوع ندارند و مى خواهند همان روش سابق ادامه یابد.

طبعاً دومى است، چون در این مدت کار اساسى صورت نگرفته است تا بگوییم اشکال در ماده بحث است. امّا این که اگر به صورت جدى به موضوع اسلامى شدن علوم انسانى پرداخته شود، نیز به نتیجه نمى‌رسد این نوعى غیب گویى است که از شأن ما نیست، مگر رنگ حدس به خود بگیرد.

2. اینکه مى‌فرمایند: «وقتى مسأله سیاسى با علمى خلط شود هر چه بکوشند به نتیجه نمى‌رسد»، در این مورد مى‌توان چنین گفت:

این داورى نیز از نظر موضوع، منتفى است، مطلب سیاسى نیست بلکه مکتبى و علمى است، مدافعان اسلامى شدن علوم انسانى مى‌خواهند به این آیه شریفه: (وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالإِیمَانَ) تجسم بخشند و این ایده سیاسى نبوده بلکه نوعى عمل به وظیفه است.

3. اینکه مى‌فرمایند:«علم ماهیتى متفاوت با دین دارد و به این جهت نمى توان آن را به صفت دینى توصیف کرد.»

در این باره باید گفت: این گزاره کلى نیست زیرا علوم بر دو قسم است:

الف. علوم تکوینى و بیرون از اندیشه انسانى که قوانین آن به دست آفریدگار تنظیم شده است و تابع اندیشه و نظر کسى نیست. مسلماً این نوع علوم به دینى توصیف نمى‌شوند البته به الحاد نیز توصیف نمى‌شود، از هر دو قید آزاد است. فیزیک، اسلامى و غیر اسلامى ندارد. کیهان شناسى باید از طریق خاص شناخته شود. در این مورد شناخت مسلمان و غیر مسلمان یکسان است. این قانون که سه زاویه مثلث، مساوى با دو قائمه است تبعیض پذیر نیست. قانون جاذبه نیوتن (که مى‌گوید: نیروى جاذبه بین دو جسم ارتباط مستقیم با جرم آن دو دارد، یعنى هر چه جرم آنها بیشتر باشد نیروى جاذبه بین آن دو بیشتر است این قانون هم چنین مى‌گوید که نیروى جاذبه میان دو جسم ارتباط وارون با فاصله دو جسم به توان دو دارد)، قانون عمومى است و همه باید به نحوى که علم گفته بپذیرند مگر آن که خلاف آن ظاهر شود.

بنابراین درباره این علوم بحث اسلامى و غیر اسلامى خارج از موضوع بحث است.

ضمناً توجه شود اینکه مى‌گوییم رنگ و بوى دینى ندارد مقصود شناخت قوانین حاکم بر درون طبیعت است نه وابستگى طبیعت به مقام دیگر که خارج از بحث است. مسلماً در این جا طرز تفکر الهى با مادى متفاوت است.

ب. علوم اعتبارى که مى‌توان آن را از دو منظر مطالعه کرد. گاهى از نظر الهى و گاهى از منظر مادى گرایى. این بخش از دانش‌ها مى‌تواند رنگ دینى داشته باشد زیرا موضوع این علوم انسان است و دیدگاه الهى و مادى درباره آن کاملاً متفاوت است.

توضیح اینکه موضوع علوم انسانى خود انسان است و انسان از دو منظر محکوم به یک رشته قوانین و احکام است. از آنجا که توصیف انسان از دو منظر کاملاً متفاوت است، طبعاً اندیشه‌هاى الهى درباره او با دگراندیشان نیز متفاوت خواهد بود، انسان از نظر الهى وابسته به عالم بالا است و موجود گسسته از عالم دیگر نیست و از نظر غایت و غرض نیز براى هدفى آفریده شده است.

ولى موضوع در تفکر مادى به گونه اى دیگر است. او انسان را بریده از عالم بالا مى داند و عملاً او را مخلوق قوانین طبیعى لحاظ مى‌کند(هر چند ممکن است برخى اعتقاداً به گونه اى دیگر باشند) و هیچ نوع غرضى و غایتى براى آفرینش قائل نیستند.

ما فعلاً کار با صحت و سقم یکى از دو منظر نداریم ولى مسلماً علوم انسانى که بر پایه نظر اول تنظیم مى‌شود قطعا باید با آن اندیشه‌هایى که طبق منظر دوم تألیف مى شود، تفاوت پیدا کند.

به عبارتى دیگر ما نمى‌خواهیم علمى را دینى کنیم، علم، علم است ولى اگر موضوع از منظر الهى مورد بررسى قرار گرفت، طبعاً آثار و عوارض آن رنگ دینى به خود مى گیرد و مدیریت، اقتصاد و علوم اجتماعى که مبنى بر این چنین انسانى است بالطبع دینى خواهد شد. در حالى که در مکتب دیگر همین موضوعات حالتى دیگر پیدا مى‌کند.

براى روشن شدن موضوع یادآور مى‌شویم پایه گذاران علوم انسانى در غرب غالباً انسان‌هاى مادى گرا بودند و بر همین اساس، علوم را پایه گذارى کرده اند و اینک چند گواه روشن:

اگوست کنت(1798ـ1857) فیلسوف و جامعه شناسى فرانسوى که معمولاً او را بنیان گذار جامعه شناسى مى‌دانند تحت تأثیر یک بعدى ابزار شناخت قرار گرفته و جز به تجربه به ابزار دیگرى معتقد نیست و مى‌گوید: شناخت جهان تنها به روش علمى (البته از نظر او مشاهده و آزمایش) امکان پذیر است و از این جهت هر نوع موجودى که دور از این روش باشد شناخت آن امکان پذیر نیست.

در واقع او مى‌خواهد بگوید ادیان الهى و آنچه در این ادیان است جنبه علمى ندارند و قابل شناخت نیستند. در نتیجه از دایره شناخت بشر خارج هستند. در حالى که اگوست کنت از یک اصل فلسفى غفلت کرده که تجربه حق اثبات دارد و حق نفى ندارد، ندیدن روح زیر چاقوى جراح دلیل بر نبودن آن نیست. هر نوع علوم انسانى که از این منظر تدوین شود مسلماً آثار خاصى دارد که در جامعه دینى قابل پذیرش نخواهد بود.

او کسى است که دوران تفکر انسان را به سه دوره تقسیم مى‌کنند: ربانى، فلسفى، تجربى.

او همچنین یادآور مى‌شود که زمان دو دوران اوّلى (ربانى و فلسفى) سپرى شده و فقط باید به تجربه تأکید کرد. مسلماً با این طرز تفکر مدیریت و اقتصاد و علوم اجتماعى و حتى اخلاق با آنچه جامعه دینى اعتقاد دارد مختلف است.

بنابراین عزیزانى که هم دینى دارند و خود را در مقابل، خداى متعال مسؤول مى‌دانند علاقمندند که این علوم را با ملاک‌هاى خود آن علم نه از منظر تنگ تجربه، بازسازى کنند تا در دانشگاه‌ها ملاک عمل قرار گیرد.

اما همه ما مى‌دانیم که هیچ جامعه‌اى از اقتصاد و یا علم اقتصاد بى نیاز نیست. اما دیدگاه اسلام در مورد اقتصاد با دیدگاه غربیان تفاوت فاحشى دارد. در آیین اسلام اقتصاد وسیله است نه هدف و به اصطلاح «ما ینظر به» است و نه «ما ینظر فیه». گردآورى ثروت در اقتصاد اسلامى باید از طریق مشروع باشد. درآمدهایى که از طریق ربا، احتکار و خداى ناکرده از طریق اعمال نامشروع به دست مى‌آیند فاقد ارزش هستند. در حالى که در اقتصاد غربى محدودیت بسیار کم و فقط اموال مسروقه و حداکثر درآمد از طریق مواد مخدر ممنوع است.

اکنون سؤال مى‌شود که در دانشگاه‌هاى ما کدام اقتصاد باید تدریس شود؟ پاسخ روشن است که روش دوم با اصول ما سازگار نیست. مقصود مدافعان علوم انسانى اسلامى چنین پالایشى است نه ایجاد علم جدید. علم عوض نمى‌شود اما دگرگونى در آن امکان پذیر است. امروز رباخوارى در غرب یک درآمد رسمى است و بانک‌هاى بزرگ از این راه درآمدهاى هنگفتى به جیب مى‌زنند و عملاً منطق جاهلیت را زمزمه مى کنند: (إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا)، در حالى که در اقتصاد اسلامى (وَأَحَلَّ اللهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا)است.

مسلماً علم اقتصاد در کشورهاى سوسیالیستى با آنچه در کشورهاى سرمایه دارى است تفاوت روشن دارد. هر کشورى طبق اصول خود این علم را تعدیل مى‌کند. اگر کشور اسلامى دست به این کار زد نباید گفت این علم غربى است و باید به همان متد تدریس شود.

از این بیان همچنین روشن مى‌شود که مدیریت‌ها در هر کشورى تابع قانون و اصول اساسى خودش است. اسلام که در مسائل مدیریت بهترین اصول را داراست نمى‌توان آنها را نادیده گرفت و مدیریت غربى را بدون پالایش در محافل دانشگاهى عیناً تدریس کرد.

همچنین هیچ ملتى نمى‌تواند بدون اصول اخلاقى زندگى کند و همه ما نیک مى‌دانیم که بین اخلاق در حوزه اسلام با اخلاق در برخى از مکاتب غربى تفاوت آشکار است.

به طور قطع در اخلاق اسلامى قیود و حدودى هست که عقل عملى آن را ایجاب مى‌کند. اما در غرب، برخى از متفکران معاشرت‌هاى دو جنس مخالف را کاملاً مشروع لحاظ مى‌کنند به شرطى که به تجاوز جنسى نرسد و فرزند نامشروع به بار نیاورند، حال این مرزبندى، امکان پذیر است یا نه فعلاً در این باره سخن نمى‌گوییم در حالى که در اسلام مسأله به گونه‌اى دیگر است، آیات سوره مبارکه نور، حدود معاشرت را روشن کرده است. و آیا دانشمندان اسلامى نباید بر اساس معیارهاى اخلاقى اسلامى نظریه پردازى کنند.

بالأخره باید یکى از این سه ضلع را انتخاب کرد:

1. دانشگاه‌هاى ما قید تدریس این علوم انسانى با مبانى مادى گرى را بزنند و اصولاً از چرخه تدریس حذف شوند.

2. دانشگاه‌هاى ما این علوم را به نحو غربى بدون نظریه پردازى اسلامى و نقد و انتقادى بر آن تدریس کنند.

3. دانشگاه‌هاى ما این علوم را همراه با نظریه پردازى‌هاى اسلامى تدریس کنند و به اصطلاح به تحریر این علوم بپردازند و در حقیقت کارى کنند که خواجه که به نام تحریر اقلیدس انجام داد، (البته نام واقعى کتاب «تحریر اصول المهندسة والحساب» است هر چند به نام تحریر اقلیدس بوده است).

جان کلام آن که معناى علوم انسانى اسلامى آن است که:

1. موضوع این علوم انسانى که انسان است، بر خلاف نظریات دانشمندان غربى بریده از مبدأ و غایت الهى نباشد.

2. با روش صرفاً تجربى، به انکار و بحث و بررسى در حوزه الهیات و مابعدالطبیعه نپردازیم که از توان روش تجربى خارج است.

3. اهداف و غایت انسان را کمال و فضایل الهى و اخلاقى و حیات جاودانه بدانیم نه صرفاً لذت طلبى و سودطلبى در این دنیاى مادى.

طبعاً وقتى دیدگاه ما نسبت به آفرینش انسان و غایت و هدف از خلقت او عوض شود، نظریات این حوزه نیز دگرگون خواهد شد و این است معناى علوم انسانى اسلامى.

4.کلمه زیبایى که آقاى دکتر داورى فرمودند بسیار ارزشمند است (هیچ علمى را با ملاک بیرون از آن نمى‌توان سنجید) این یک مسأله اى است که در حوزه علمیه هم مطرح است.

مرحوم آیت الله بروجردى در درس اصول مى‌فرمودند: اصول ما تکامل پیدا نکرده بلکه تورم به آن راه یافته است. مرحوم طباطبایى که قهرمان تفکیک علوم تکوینى از اعتبارى بود مى‌فرمود از زمانى که قوانین فلسفى که بر تکوین تکیه مى‌کند به علوم اعتبارى مانند اصول راه یافت علم را از مجراى خود بیرون برد.

بنابراین جمعى از اساتید دانشگاه که به نام شوراى تحول علوم انسانى دور هم گرد آمده اند، نمى خواهند علوم انسانى را با ملاک بیرون از آن بسنجند بلکه با ملاک‌هاى خود آن علم اما در یک چارچوب معین و آن این که انسان مخلوق خداست و حیات جاودانه دارد و اعمالش تحت حساب و کتاب است و زندگى او در روز رستاخیز مورد بازخواست مى‌شود. علوم انسانى را مورد تدوین قرار دهند.

5.اینکه در پایان مى‌فرمایند:«خوب است که اگر مى توانیم به جاى بحث در علوم اجتماعى و انسانى درباره شرایط امکان تجربه عهد دینى و بناى یک جامعه اسلامى بیندیشیم» کلام ارزشمند است ولى مانع نیست که اندیشمندان به صورت تقسیم کار درباره هر دو موضوع تلاش کنند و کشورهاى اسلامى را از وابستگى به افکار غربیان رهایى بخشند.

در اینجا باید رفع توهم شود، هدف علوم انسانى اسلامى این نیست که فرآوردهاى علمى غربیان را نادیده بگیریم یا به دور کشور دیوارى بکشیم و از ورود این افکار جلوگیرى کنیم، این یک توهمى است که برخى دارند که بر خلاف گفتار پیامبر گرامى اسلامى(ص) است که مى فرمایند:«اطْلُبُوا العِلْمَ وَلَو بِالصِّینِ»، بلکه مقصود آن است که با همان مبانى خاص آن علم و با توجه به اصول مسلم و صحیح در علم مدیریت و اقتصاد و علوم اجتماعى نظریه پردازى کنیم. چه بسا ممکن است در پاره اى از مسائل وحدت نظر داشته باشیم در برخى دیگر از هم جدا باشیم.

انتهای پیام/ 138